Turizmi i errët është përzierje e kureshtjes morbide, voajerizmit dhe pelegrinazhit. Por, a është etik? Shkrimin e gazetares Jessica Alice, të botuar në ditoren Guardian, Telegrafi e sjell të plotë më poshtë.
Në fillim të vitit 2016, me një kompani të specializuar në “destinacionet ku nëna juaj nuk do të donte të shkoje”, isha në një rrugëtim në pjesën evropiane të ish-BRSS. Një nga preferencat e tyre është Koreja e Veriut. Partneri im kishte qenë në Kore dhe tash donte të shkonte në Ukrainë, për të parë hapësirën e katastrofës bërthamore të Çernobilit.
Kjo ndodhi para serisë “Çernobil” të HBO-së apo të “Turistit të errët” të Netflix-it, dhe referencat që shihja ishin filmat horror të kategorisë B që përdorin stereotipat për mutacionet e rrezatimit. Kam qenë skeptike nëse ishte e mundur vizita. Kam menduar se do të ketë ryshfete dhe marrëveshje për të na futur brenda, por natyrisht që nuk kishte. Vendi paska qenë i hapur për publikun që nga viti 2010. Ndërsa, kur u afruam në kufirin e zonës së përjashtimit, rreth 150 kilometra në veri të kryeqytetit Kiev, kemi pritur në një radhë autobusësh të bardhë për rreth gjysmë ore.
Të vizitosh Çernobilin është përvojë e çuditshme: skanohet trupi yt për të testuar nivelet e rrezatimit dhe ju kërkohet të nënshkruani se pranoni rreziqet që lidhen me rrezatimin që hasni. Por, nivelet brenda zonës janë të sigurta, meqë qëndroni aty për një kohë të shkurtër. Kaluam ditën duke eksploruar radarin e madh Duga dhe disa vende rreth Pripiatit – hapësirën e shkollës së braktisur dhe ndërtesat në qendër të qytetit.
Kohët e fundit ka pasur një sërë rrëfimesh për selfiet në Çernobil – fotografitë e marra në sfondin makabër që japin përshtypjen se turizmi në këto vende papritmas po lulëzon. Por, ky lloj turizmi nuk është i ri. Është quajtur turizmi i errët, udhëtim në vende ku ka ndodhur vdekja ose tragjedia. “Turizmi i errët” i vitit 2018 i David Farrierit, kapte këtë fenomen, teksa gazetari i Zelandës së Re eksploronte ndër të tjera narko-turizmin në Kolumbi dhe në Meksikë, turizmin bërthamor në Fukushimë, hapësirat e ekzekutimeve në Pnom Pen dhe turneun në vendet e vrasjes së familjes Manson në SHBA.
Njerëzit janë shpesh të fascinuar nga vdekja dhe fatkeqësia, ndoshta pse kureshtja morbide është gjë e pashmangshme. Shembuj të hershëm të turizmit të errët, ose tanaturizmit, janë të njohura në formën e ekzekutimeve publike mesjetare apo pelegrinazhet në varrezat dhe fushëbetejat.
Por, pse jemi kaq të magjepsur?
Filozofi Damon Young beson se kjo na çon përtej të zakonshmes së përditshme. Megjithatë, thekson ai, mund të ndjesh një elektrizim për vdekjen veç nëse je i sigurt. Turistët në një turne të organizuar mund të kenë afërsi fizike me vendet e fatkeqësive, por janë të mbrojtur nga trauma reale e atyre vendeve.
“Ta kthesh shkatërrimin publik në diçka tërheqëse është gjë jo e ndershme. Nxitesh nga vuajtja e tjetrit”, thotë ai.
Pas turit sovjetik, me siguri që u ndjeva keq. Në mesin e shumë udhëtarëve perëndimorë, kryesisht të rinj të bardhë dhe meshkuj, kishte tundime për atë që po bënim: duke eksploruar Pripiatin e braktisur, duke prekur sustat në bazën e raketave dhe bisedat me zyrtarët e kufirit.
“Të mendosh për turizmin e errët deri në ekstrem, nuk është gjë e dobishme”, thotë shkrimtarja Maria Tumarkin.
Ajo është autore e “Aksiomatikut”, një koleksion i eseve të ndërthurura me memoare dhe reportazhe për të eksploruar traumën dhe pikëllimin. E pyes nëse është etike të vizitosh vendet e vdekjes. Ajo thotë se përderisa ka një ndryshim mes turizmit dhe vizitës në një vend për të bërë respekt, motivet mund të mbivendosen. Por, njerëzit ndjejnë një shtytje instinktive për të prekur fizikisht vendet e tragjedisë, jo nga respekti.
“Shpesh nuk ka kohë mes përfundimit të traumës dhe fillimit të turizmit”, thotë ajo. “Për shembull, jo shumë kohë pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, shumë njerëz vizituan fushëbetejat ku humbën aq shumë jetë”.
Rik Brinks udhëtoi me mua në Çernobil në vitin 2016. Tani ai e drejton një kompani të tij të turizmit të errët.
“Ka paragjykime për disa shtete”, thotë ai për magjepsjen tonë me këto vende. “Sidomos për vendet më të vështira për t’u shkelur, si Pakistani, Koreja e Veriut, Iraku apo Angola. Pjesërisht është e kuptueshme kjo, duke pasë parasysh se si këto vende janë portretizuar në media, pasi ato nuk janë gjithmonë të njohura për stabilitetin dhe sigurinë. Por, unë e kam parë anën tjetër të tregimit. Këto vende shpesh kanë peizazhe të bukura, banorë të mrekullueshëm, dhe pjesë të mëdha të vendit janë të sigurta për të udhëtuar”.
Kritikët e turizmit të errët shpesh i referohen mos respektimit të vendeve të fatkeqësive, siç janë ato të dokumentuara nga regjisori ukrainas Sergei Loznitsa, në filmin “Austerlic”. Në film shfaqen vizitorët në kampin e përqendrimit të Aushvicit, duke qeshur, duke u shtyrë për të bërë foto, ose duke u endur pa interes dhomë më dhomë. Unë kujtoj shaka për rrezatimin dhe selfie të buzëqeshura në Çernobil.
“Sjellja joetike është në të gjitha kontekstet”, thotë Tumarkin. “Motivet e turistëve të errët janë më të nuancuara se voajerizmi i pastër. Ka një përzierje të çuditshme mesë zisë, pelegrinazhit, nderimit dhe kureshtjes morbide, dhe të gjitha përzihen në mënyrë të çrregullt”.
Problemi i turizmit të errët është se duke u fokusuar në të kaluarën, shpesh injorohet kultura e vendeve dhe atyre që jetojnë atje. Tumarkin pajtohet: “Këto turne që përfitojnë duke qenë subversivë, hedhin baltë tek njerëzit duke i paraqitur ato vende si vende ku askush nuk shkon, duke e kthyer një vend të ndërtimit të familjes në një cirk grotesk”.
Shpesh ekziston një qasje paternaliste e Perëndimit ndaj udhëtimit në përgjithësi. Por, nga çdo vizitë duhet të përfitojnë komunitet lokale. Siç thotë Young: “Duhet t’i trajtoni vendasit si qenie njerëzore, jo si instrumente argëtimi. Duhet të ndaleni dhe të shtroni pyetje e ta kuptoni kontekstin”.
Ndoshta të gjithë vizitorët duhet të pyesin fillimisht veten: pse dua ta vizitoj këtë vend?
